डॉ. राहुल हांडे इसवी सनाच्या तिसऱ्या शतकात वैष्णव भक्तीचा प्रचार-प्रसार करण्याचा प्रयत्न पंचरात्र आंदोलन झाले होते. ह्यामध्ये सुमारे दोनशे ग्रंथांची निर्मिती करण्यात आली. त्या सगळयांना ‘पंचरात्र संहिता’ म्हणून संबोधले जाते. इसवी सनाच्या पहिल्या शतकातील ‘शांडिल्य सूत्र’ हा ग्रंथ पंचरात्र संहितेतील आद्य ग्रंथ मानला जातो. ऋग्वेदापासून भगवद्‌गीतेपर्यंत भक्ती संकल्पनेतील परिवर्तने सामाजिक परिवर्तनांशी समांतर राहिलेली आहेत. वर्गविहीन समाजातील ऋग्वेदकालीन भक्ती आणि वर्गबद्ध …