लेखक : डॉ. दिशा शहा
नवीन मातांच्या समस्या खूप वेळा माहितीअभावी किंवा दुर्लक्षामुळे नीट सोडवल्या जात नाहीत. योग्य वेळी उपचार न झाल्यास या समस्या नंतरही आपले डोके वर काढू लागतात. ‘प्रसूतीनंतर हे त्रास तर होणारच’ हा विचार थोडा बदलायला हवा. त्रास कितीही छोटा वाटत असला तरी तो बोलून दाखवणे व त्याच्यावर उपाय शोधणे ही नवीन आई-बाबांची जबाबदारी आहे.
मातृत्व हा प्रत्येक स्त्रीच्या जीवनातला सगळ्यात महत्त्वाचा अनुभव असतो. या गोड अनुभवाबरोबरच नवीन मातेला तितकीच नवी आव्हानेसुद्धा पेलावी लागतात. बाळाला सांभाळून स्वतःची प्रकृतीसुद्धा सांभाळण्याची कसरत करावी लागते.
गरोदरपणाचा हा काळ स्त्रीसाठी अतिशय नाजूक असला, तरी त्यापेक्षा अधिक नाजूक काळ असतो प्रसूतीनंतरचा! या काळाला ‘पोस्‍टपार्टम पीरिएड’ (Postpartum Period) असे म्हटले जाते. प्रसूती झाल्यानंतर पहिल्या सहा आठवड्यांत आईला या अतिनाजूक काळातून जावे लागते आणि स्वत:ची खूप काळजी घ्यावी लागते. या काळात आपल्याला बाळ झाले म्हणून स्त्री खूश असली, तरी बाळाला जन्म देताना तिने जे शारीरिक कष्ट सोसलेले असतात, त्या भरून निघेपर्यंत तिला मोठा शारीरिक त्रास सहन करावा लागतो. प्रसूतीनंतरच्या कालावधीमध्ये मातेला शारीरिक आणि मानसिक आधाराची आवश्यकता असते. गरोदरपणानंतर प्रत्येक स्त्रीपुढील समस्यांना सामोरी जाते-
शरीराच्या ठेवणीतला बदल (Posture Changes)
आपले शरीर निसर्गनियमानुसार वागते. या नियमाप्रमाणे शरीरात बदल होणे स्वाभाविक आहे. पण गरोदरपणात स्त्रियांच्या शरीरात एकामागोमाग एक बदल होतात. हे असे का होते? हे बदल कायमस्वरूपी आहेत की तात्पुरते? या प्रश्नांनी अनेकजणी वैतागतात. शरीरातील बदलांमुळे घाबरतात. पण तज्ज्ञांच्या मते, हे बदल स्वाभाविक असतात. वाढलेले वजन आणि हार्मोन्समधील बदल यामुळे शारीरिक ठेवण बदलत असते.
प्रसूतीनंतर शरीराची ठेवण लगेच पूर्वीसारखी होत नाही. या मधल्या नाजूक काळात बदललेल्या ठेवणीमुळे काही त्रास होऊ शकतात. यामुळे पाठदुखी, कंबरदुखी याबरोबरच स्तनपान करताना येणाऱ्या काही समस्या उद्‍भवू शकतात. पण या समस्या त्वरित सोडवणे आवश्यक आहे. त्यासाठी वैयक्तिक पातळीवर प्रयत्न करता येतात. दिनचर्येत व्यायाम आणि योग यांचा समावेश करावा. त्यासाठी फिजिओथेरपी उपयोगी ठरते. व्यायाम कसा करावा, कधी करावा व किती करावा याचा सल्ला तज्ज्ञ फिजिओथेरपिस्ट देऊ शकतात!
पोटाच्या स्नायूंची कमजोरी
गरोदर असताना शरीरात होणाऱ्या बदलांमुळे व प्रसूतीदरम्यान ओटीपोटाचे व योनिमार्गाचे स्नायू ताणल्यामुळे ते कमकुवत होतात. सिझेरियन शस्त्रक्रियेद्वारे प्रसूती झालेल्या महिलांमध्ये जास्त कमजोरी दिसू शकते व त्यांना जास्त काळजी घ्यावी लागते. पोटाचे स्नायू कमकुवत राहिले तर कंबरदुखीसारखे त्रास नंतरही वारंवार होऊ शकतात. बाळाला उचलणे, खेळवणे या शारीरिक कसरती अपरिहार्य आहेत. नेमके स्नायू कमकुवत असतानाच हे करणे त्रासदायक होऊ शकते. या सर्व गोष्टी शरीराला झेपाव्यात यासाठी ओटीपोट व योनी भाग यांतील स्नायूंची ताकद वाढवण्यासाठी काही व्यायाम प्रकार करावेत.
फिजिओथेरपिस्ट तुम्हाला याबाबत मार्गदर्शन करू शकतात. पोट आत ओढून घेणे यासारख्या सोप्या व्यायामापासून सुरुवात करून पोट कमी करायला लागणाऱ्या अवघड व्यायामापर्यंत तज्ज्ञांची मदत होऊ शकते.
लघवीवरचे नियंत्रण कमी होणे
पटकन कोणाला सांगितली न जाणारी ही समस्या आहे. आई होण्याच्या अद्वितीय अनुभवाची ती किंमत आहे, अशीच स्त्रीची भावना असते. नॉर्मल डिलिव्हरी होताना काही वेळा योनिमार्गात छेद देऊन नंतर ती जखम शिवली जाते. हे टाके भरून यायला आठ ते दहा दिवस लागतात. नुकत्याच प्रसूत झालेल्या या आयांना या टाक्यांमुळे नीट बसताही येत नाही. बाळाला स्तनपान करताना अजूनच पंचाईत होते. दुखते आहे म्हणून कोणाला मोकळेपणाने सांगताही येत नाही. या समस्येवर किगल व्यायाम हा उत्तम उपाय आहे. योनिमार्गाचे व ओटीपोटाचे स्नायू या व्यायामांनी बळकट करता येतात. हे स्नायू बळकट झाले की लघवीवरचे नियंत्रण सुधारते व ही समस्या आटोक्यात आणता येते!
स्तनपान करताना होणारे मानेचे/खांद्याचे दुखणे
गरोदरपणात स्तनांचा आकार बदलतो व वजन वाढते. या वजनाचा मानेच्या व खांद्याच्या स्नायूंवर ताण वाढतो. प्रसूतीनंतर बाळाला स्तनपान करावे लागते, त्याचासुद्धा याच स्नायूंवर ताण जाणवतो. स्तनपान करताना वारंवार चुकीचे पोश्चर असेल तर मान/खांदे दुखू शकतात. स्तनपानाच्यावेळी विशिष्ट पद्धतीने बसल्यास हे त्रास टाळता येतात. पोक काढून बसणे, न टेकता बसणे टाळावे. मानेला व कंबरेला नीट आधार देऊन बसणे व फार वाकले जाऊ नये यासाठी बाळाला विशिष्ट पद्धतीने घेणे अत्यंत आवश्यक असते.
नवीन मातांच्या समस्या खूप वेळा माहितीअभावी किंवा दुर्लक्षामुळे नीट सोडवल्या जात नाहीत. योग्य वेळी उपचार न झाल्यास या समस्या नंतरही आपले डोके वर काढू लागतात. ‘प्रसूतीनंतर हे त्रास तर होणारच’ हा विचार थोडा बदलायला हवा. त्रास कितीही छोटा वाटत असला तरी तो बोलून दाखवणे व त्याच्यावर उपाय शोधणे ही नवीन माता व नवीन पालकांची जबाबदारी आहे. बाळाच्या काळजीबरोबरच त्याचा आईचीही काळजी तितकीच महत्त्वाची आहे!
प्रसूती नंतरच्या काळात योग्य दक्षता घेतल्यास व योग्य व्यायाम केल्यास मातृत्वाचा अनुभव अधिक सुकर होऊ शकतो. नवीन मातांना मदत करणारे विशेष तज्ज्ञ फिजिओथेरपिस्ट यांचा सल्ला महत्त्वाचा ठरतो! पण फिजिओथेरपिस्टला कधी भेट द्यायची? तर, प्रसूतीनंतरच्या पहिल्या सहा महिन्यांत फिजिओथेरपिस्टला भेटावे.
वैद्यकीय तंत्रज्ञान कितीही पुढे गेले तरी अजूनही प्रसूती हा स्त्रीचा खरोखर दुसरा जन्मच असतो. यातून जाताना स्त्रीचे शारीरिक व मानसिक स्वास्थ्य जपणे, ही घरातल्या सगळ्यांचीच जबाबदारी आहे. कारण सक्षम पिढी घडवायला आईसुद्धा सक्षम असली पाहिजे! त्यामुळे तुमच्या मातृत्वालाही योग्य तो फिटनेस हवाच!
